نوع مقاله : پژوهشی- فارسی
نویسندگان
1 گروه زیست شناسی، دانشکده علوم ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ایران
2 هیات علمی / گروه زیست شناسی ، دانشکده علوم ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ایران
3 هیات علمی / گروه ایمنولوژی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی کردستان ، سنندج ، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction :
Helicobacter pylori is a gram-negative and microaerophilic bacterium. About half of the human population in the world is infected with this bacterium. Helicobacter pylori is known to be one of the main causes of stomach ulcers and gastric cancer. The increased antibiotic resistance, the high cost of combined treatments and adverse side effects have led to an increase in the tendency to alternative methods such as the use of antioxidants, anti-inflammatory agents, probiotics and herbal medicines.
Material and method :
In this study the published articles on the effects of 29 plant families, including 69 Iranian plant species against H. pylori in vitro and in vivo conditions were reviewed and categorized.
Results :
According to the obtained results, plants such as Mentha Piperita, Zataria multiflora, Salvia mirzayanii, Geum Iranicum, Rhus coriaria , Commiphora myrrha, Heracleum persicum, Trachyspermum amm, Artemisia absinthium, Glycyrrhiza glabra L, Olea europaea and Punica granatum are the most affected plants against Helicobacter pylori in vitro condition.
Discussion and conclusion:
The observed antibacterial effects of the tested herbs in this study suggest that these herbs have the potential to be used as a viable alternative treatement for of the H. pylori infections but antibacterial activity evaluation of herbal extracts against H. pylori should be evaluated both in vitro and in vivo conditions. Also, determining the effective ingredient can help further research in this regard. The effectiveness of the same plant species should be evaluated in the different regions and ultimately concluded in the field of their effect. It is clear that the obtain outcome of the antibacterial effect of the same herbal extract on different strains of a bacterial species might be different so the standard strain of H. pylori must be use.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
هلیکوباکتر پیلوری، باکتری گرم منفی و مارپیچیشکلی است که در برخی از شرایط نامساعد محیطی نظیر قرارگرفتن در معرض آنتیبیوتیکها به اشکال کوکوئیدی دیده میشود (1)؛ برآورد شده است بیش از نیمی از جمعیت جهان به این باکتری آلودهاند. شیوۀ انتقال هلیکوباکتر پیلوری هنوز بهدرستی مشخص نیست؛ اگرچه راههای دهانبهدهان و مدفوعی- دهانی محتملترین راههای انتقال این باکتری محسوب میشوند (2). در ایران، میزان شیوع آلودگی در افراد 35 تا 55 سال بین 4/88 تا 93 درصد، در افراد 6 تا 20 سال استانهای اردبیل و یزد بهترتیب 5/47 و 6/30 درصد و در افراد 10 تا 25 سال شهر تهران 9/44 درصد گزارش شده است (3).
باکتری هلیکوباکتر پیلوری سبب طیف گستردهای از اختلالات مجرای بالایی گوارش ازجمله گاستریت مزمن، زخم معده، لنفومای بافت لنفوئید مرتبط با مخاط معده (MALT) و سرطان معده میشود (4)؛ همچنین برخی پژوهشها نشان دادهاند عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری با ایجاد و گسترش بیماری عروق کرونر ارتباط دارد (5). babA، vacA، cagT، cagE و cagAازجمله فاکتورهای بیماریزایی باکتری هلیکوباکتر پیلوری به شمار میآیند(6). استفاده از درمانهایی که با عنوان درمان سهگانه شهرت یافتهاند، درمان آنتیبیوتیکی رایجی محسوب میشود که در حال حاضر برای این باکتری وجود دارد؛ این درمان شامل ترکیبی از یک عامل ضدترشح اسید همراه با دو عامل ضدمیکروبی بهمدت 7 تا 14 روز است و آموکسیسیلین، کلاریترومایسین، مترونیدازول، تتراسیکلین و بیسموت از پرکاربردترین ترکیباتیاند که در این رژیمها به کار میروند (2). در دهههای اخیر، گسترش مقاومتهای دارویی در ریزموجودات بیماریزا از یک سو و آثار زیانبار ناشی از مصرف آنتیبیوتیکها از سوی دیگر موجب شده است پژوهشهای بسیاری بهمنظور دستیابی به ترکیبات ضدمیکروبی جدید انجام شوند (7). درمان بر پایۀ گیاهان دارویی نهتنها نقش مؤثری را در درمان بیماریها ایفا میکند، آثار جانبی کمتری نسبت به داروهای شیمیایی دارد (8). داروهای گیاهی بهعلت داشتن ترکیبات متنوع برای محافظت از خود در برابر عوامل بیماریزا شناخته شدهاند؛ ازاینرو بهعنوان ترکیبات ضدمیکروبی به کار میروند (9). باوجود تمام تلاشهایی که در زمینۀ تهیۀ واکسن انجام شدهاند، هنوز هیچ واکسنی علیه باکتری هلیکوباکتر پیلوری ثبت نشده است (10).
در ادامۀ راه، توجه به درمانهای جایگزین علیه باکتری هلیکوباکتر پیلوری معطوف شده است که ازجملۀ آنها میتوان به درمان از طریق متابولیتهای میکروبی، پروبیوتیکها، پلیساکاریدها، ویتامین C، اسیدهای چرب غیراشباع، فاژدرمانی و درنهایت گیاهان دارویی اشاره کرد (11). در سال 1991، تأثیر 13 گیاه دارویی ماداگاسکار بر هلیکوباکتر پیلوری گزارش شد؛ از این تاریخ به بعد، چندین مطالعه ازجمله بررسی گیاهان دارویی دارای خاصیت ضد هلیکوباکتر پیلوری در کشورهای مکزیک، ایران، تایوان، آفریقا و یونان (11) روی گیاهان دارویی کشورها و مناطق خاص انجام شدند.
ازآنجاکه ایران پیشینهای قوی در زمینۀ استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماریهای مختلف دارد و اقلیمهای جغرافیایی آن به تعداد زیادی از گونههای گیاهی با ویژگیهای درمانی متفاوت اجازۀ رشد میدهد، مسلماً مطالعه در زمینۀ اثر ضدباکتریایی گیاهان دارویی ایران روی هلیکوباکتر پیلوری نتایج درخور توجهی را در پی دارد. در ایران، مطالعههای بسیاری در این زمینه انجام شدهاند و هدف مطالعۀ حاضر، بررسی اجمالی این مطالعهها و توجه به نقاط ضعف و قوت آنهاست.
نتایج
گیاهانی را که اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری آنها در کشور ایران مطالعه شده است، میتوان بر اساس خانوادههای گیاهی زیر ارزیابی کرد.
خانوادههای گیاهی
خانوادۀ نعناع (Lamiaceae):گیاهانی که در این خانواده قرار دارند و تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری در ایران آزمایش شده است، عبارتند از: مرزه (Satureia hortensis L.)، مرزۀ خوزستانی(Satureja khuzestanica)، کاکوتی (Ziziphora Tenuior)، مریمگلی (Salvia officinalis)، نعناع (Mentha Piperita)، پونه (Mentha pulegium)، ریحان ((Ocimum basilicum L.، آویشن کرمانی (Thymus caramanicus)، آویشن کوهی (Thymus kotschyanus)، آویشن شیرازی (Zataria multiflora)، کلپوره (Teucrium polium)، مرو تلخ Salvia mirzayanii))، بادر شبو (Dracocephalum moldavica)، مور خوش (Zhumeria majdae)، رزماری (Rosmarinus officinalis)، اسطوخودوس (Lavendula officinali) و فراسیون (Marrubium vulgarel)(جدول 1).
در میان گیاهان یادشده، بیشترین مطالعه در ایران روی گیاهان آویشن ازجمله آویشن کرمانی، آویشن کوهی، آویشن شیرازی و مریمگلی انجام شده است. براساس مطالعهها، عصارۀ آویشن در شرایط آزمایشگاهی بهطور مؤثری جدایههای کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری را مهار میکند. در مطالعهای که روی 10 سویۀ کلینیکی جداشدۀ هلیکوباکتر پیلوری انجام شد، تمام 10 سویه به عصارۀ آویشن حساس بودند (12). عصارۀ آویشن در مقایسه با عصارۀ گیاهانی نظیر کلپوره، کاکوتی و مریمگلی که در این گروه قرار دارند، تأثیر ضدباکتریایی بیشتری را علیه هلیکوباکتر پیلوری نشان میدهد (12-15). باتوجهبه تأثیر مهارکنندگی درخور توجه این گیاه، در مطالعهای روی روغن بهدستآمده از اجزای هوایی آویشن کرمانی، ترکیبات اصلی این گیاه به روش کروماتوگرافی گازی (Gas chromatography) و طیف سنجی جرمی- کروماتوگرافی گازی (Gas chromatography–mass spectrometry) بررسی شدند و نتایج نشان دادند روغن این گیاه شامل 26 ترکیب است و ترکیب اصلی موجود در آن، کارواکرول (Carvacrol) است که حدود 9/68 درصد آن را شامل میشود (16).
عصارۀ گیاهی مرو تلخ جزو قویترین ترکیبات طبیعی علیه هلیکوباکتر پیلوری است و اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری آن در مقایسه با گیاهانی نظیر مریمگلی، آویشن، کلپوره و مور خوش که همگی در این خانوادۀ گیاهی قرار دارند، بیشتر است (14). گیاه مور خوش نیز جزو گیاهان مؤثر روی هلیکوباکتر پیلوری است (17). تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری دو گیاه یادشده در حد آنتیبیوتیکهایی مانند لووفلوکساسین، کلاریترومایسین و مترونیدازول در نظر گرفته شده است (14). گیاه مور خوش 26 ترکیب اساسی دارد و ترکیبات اصلی آن شامل لینالول (Linalool) و کامفر (Camphor)است. نتایج در زمینۀ مرو تلخ نشان میدهند این گیاه 34 ترکیب مؤثر دارد که ترکیبات اصلی آن شامل لینالیل استات (Linalyl acetate)، 1 و 8 سینئول (1,8-cineol)، 8-استوکسی لینالول (8-acetoxy linalool) است (17 و 18).
گیاهان نعناع، پونه و ریحان سه عضو دیگر این گروه هستند که در شرایط آزمایشگاهی روی هلیکوباکتر پیلوری اثر مهارکنندگی داشتهاند و تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری نعناع در مقایسه با پونه قویتر بوده است (19-21).
رزماری، اسطوخودوس، بادر شبو و کلپوره نیز در شرایط آزمایشگاهی آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری داشتهاند. از میان گیاهان یادشده، عصارۀ متانولی بادرشبو آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری قویتری را نسبت به اسطوخودوس، رزماری، کلپوره و تعدادی دیگر از گیاهان این گروه ازجمله مریمگلی و آویشن نشان داده است؛ اما فرکشنهای قطبی رزماری و اسطوخودوس نسبت به بادرشبو، مریمگلی، کلپوره و آویشن شیرازی آثار مؤثرتری را نشان دادهاند (15). اثر ضدباکتریایی کلپوره نسبت به سه گیاه دیگر ضعیفتر، اما نسبت به مریمگلی که آن هم در این گروه قرار دارد، قویتر است (14).
پژوهشهای انجامشده نشان میدهند عصارۀ متانولی مرزه در مقایسه با عصارۀ آبی آن تأثیر بیشتری دارد و این عصاره تأثیر ضدباکتریایی خود را پساز قرارگرفتن بهمدت 30 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتیگراد همچنان حفظ میکند. بررسیهای فیتوشیمیایی نشان میدهند وجود ساپونین (Saponin) در این گیاه با آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن ارتباط دارد. تأثیر ضد هلیکوباکتریایی مرزۀ خوزستانی در مقایسه با نعناع بیشتر است (21 و 22).
فراسیون، گیاه دیگر این گروه است که بهعلت داشتن لابدن دی ترپنین فوران (Furanic Labdane Diterpene) اهمیت درخور توجهی دارد. عصارۀ متانولی این گیاه آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری دارد. اجزای شیمیایی این گیاه با روشهایی نظیر کروماتوگرافی جداسازی و بررسی شدهاند. این بررسی نشان داد مادۀ مؤثر ماروبین (Marrubiin) در ظهور آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری برتری معناداری نسبت به سایر ترکیبات دارد (23).
گیاهان کاکوتی و مریمگلی دو عضو دیگر این گروه هستند. در مطالعهای که روی 10 جدایۀ کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری انجام شد، تمام آنها به عصارۀ این دو گیاه حساس بودند؛ هرچند حساسیت نسبت به عصارۀ کاکوتی بهطور معناداری بیشتر از عصارۀ مریمگلی بود (12). بهطورکلی و طبق نتایج پژوهشهای انجامشده روی گیاهان این گروه، گیاه مریمگلی در مقایسه با سایر اعضای این گروه ضعیفترین عملکرد را روی هلیکوباکتر پیلوری از خود نشان داده است (12، 14، 15 و 24).
خانوادۀ رز (Rosaceae):ازجمله گیاهان این گروه که تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری در ایران سنجیده شده است، میتوان به گیاهان آسپیره (Filipendula ulmaria L.)، آنسرینای آرژانتینی (Argentina anserina)، زالزالک (Crataegus aronia)، تمشک (Rubus fruticsos) و گئوم ایرانیکوم (Geum Iranicum) اشاره کرد (جدول 1). در مطالعهای که دربارۀ تأثیر چهار گیاه آسپیره، آنسرینای آرژانتینی، زالزالک و تمشک روی 10 جدایۀ کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری در شرایط آزمایشگاهی انجام شد، مشخص شد همگی آنها با قدرتهای مختلف میتوانند هلیکوباکتر پیلوری را مهار کنند؛ در این میان، اسپیره بیشترین تأثیر را داشت و به دنبال آن، گیاهان تمشک، آنسرینای آرژانتینی و زالزالک بهترتیب بیشترین اثر را نشان دادند (25).
عضو بعدی این گروه، گیاه گئوم ایرانیکوم است که انحصاری ایران محسوب میشود. عصارۀ متانولی ریشۀ این گیاه آثار درخور توجه ضد هلیکوباکتر پیلوری از خود نشان داده است. طبق بررسیهای انجام شده، یوگنول (Eugenol) ترکیب اصلی این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری است؛ همچنین ترکیب تانین (Tannin) موجود در عصارۀ این گیاه در این اثر ضدباکتریایی سهیم است (26).
خانوادۀ چتریان (Apiaceae): گیاهان عضو این خانواده که تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری آزمایش شده است، عبارتند از: زیرۀ سیاه (Carum carvi L.)، زیرۀ سیاه کرمانی (Bunium persicum)، زیرۀ سبز (Cuminum cyminum L.)، شوید (Anethum graveolens L.)، گلپر (Heracleum persicum)، بادیان رومی (Pimpinella anisum L.)، جعفری (Petroselinum crispum)، رازیانه (Foeniculum vulgar) و زنیان (Trachyspermum ammi) (جدول 1).
در مطالعههایی که در زمینۀ اثر عصارههای گیاهان زیرۀ سیاه، زیرۀ سیاه کرمانی، گلپر، بادیان رومی و زنیان روی سویههای کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری انجام شدهاند، گلپر بیشترین هالۀ عدمرشد را بین گیاهان یادشده ایجاد کرده است و پسازآن، زیرۀ سیاه کرمانی، بادیان رومی، زیرۀ سیاه و زنیان بهترتیب بیشترین تأثیر را داشتهاند (14)؛ البته در یکی از مطالعهها، تأثیر زنیان نسبت به زیرۀ سیاه بیشتر (12) و در مطالعۀ دیگر کمتر گزارش شده است (14). در پژوهشی دیگر به تأثیر درخور توجه گیاه زنیان علیه هلیکوباکتر پیلوری اشاره شده است (13) که احتمالاً بهعلت سویههای متفاوت هلیکوباکتر پیلوری مطالعهشده در این آزمایشها بوده است. در مطالعهای دیگر نیز اثرضد هلیکوباکتر پیلوری گلپر ضعیفتر بیان شده که احتمالاً به علت یادشده است (24). اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری دو گیاه شوید و رازیانه نیز در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده که این اثر در مقایسه با عصارۀ زیره سیاه بیشتر بوده است (27).
عصارۀ زیرۀ سبز حتی پساز اتوکلاو بهمدت 20 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتیگراد، همچنان تأثیر ضدباکتریایی خود علیه هلیکوباکتر پیلوری را حفظ میکند. بررسیهای فیتوشیمیایی اولیه روی عصارۀ این گیاه، وجود ساپونین را در عصارۀ آن نشان دادهاند (28).مطالعههای آزمایشگاهی در زمینۀ جعفری نیز آثار ضدباکتریایی این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری را نشان دادهاند؛ همچنین عصارۀ این گیاه پساز اتوکلاو بهمدت 30 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتیگراد، همچنان تأثیر ضدباکتریایی خود را حفظ میکند. تأثیر ضدباکتریایی این گیاه در اسیدیتۀ کم (pH=5) همچنان حفظ میشود که این امر باتوجهبه مصرف خوراکی این گیاه و تأثیر آن در معده درخور توجه است (22 و 29).
خانوادۀ کاسنیان (Asteraceae):گیاهان عضو این خانواده که تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری آزمایش شده است، عبارتند از: گیاهان بابونه (Matricaria chamomilla)، بومادران (Achillea millefolium)، کاسنی (Cichorium intybus L.)، افسنطین (Artemisia absinthium)، زردینۀ برزیلی (Xanthium brasilicum)، گلرنگ ) (Carthamus tinctirius، ترخون (Artemisia dracunculus) و کنگر (Gundelia tournefortii) (جدول 1).
طبق مطالعهای که در زمینۀ سه گیاه افسنطین، کاسنی و بومادران با تعداد 91 سویۀ کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری انجام شده است، افسنطین بیشترین تأثیر را علیه هلیکوباکتر پیلوری نشان داده و این تأثیر درمورد گیاه کاسنی ضعیفتر بوده است و سویههای هلیکوباکتر پیلوری بررسیشده هیچ حساسیتی در برابر عصارۀ گیاه بومادران نشان ندادهاند (24).
تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری گیاهان بابونه، گلرنگ و کنگر در شرایط آزمایشگاهی نشان داده شده و تأثیر گیاه گلرنگ چشمگیرتر بوده است؛ البته عصارۀ این گیاه خاصیت ضدباکتریایی خود را پساز اتوکلاو بهمدت 20 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتیگراد از دست میدهد (12، 19 و 22).
یکی دیگر از گیاهان این گروه، گیاه ترخون است که در شرایط آزمایشگاهی علیه هلیکوباکتر پیلوری مؤثر بوده است؛ همچنین بررسیهای فیتوشیمیایی انجامشده روی این گیاه، وجود ساپونین (Saponin) و تانن (Tannin) را در عصارۀ این گیاه نشان دادهاند. مطالعهها نشان دادهاند اثر ضدباکتریایی این گیاه پساز اتوکلاو بهمدت 20 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتیگراد نیز حفظ میشود. در برخی مطالعهها به تأثیر درخور توجه این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری اشاره شده است که البته تأثیر آن در مقایسه با گیاهی نظیر گلرنگ که در این گروه قرار دارد، کمتر است (22 و 28). در مطالعهای دیگر به تأثیر ضعیف این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری اشاره شده است (11) که احتمالاً بهعلت سویههای کلینیکی مختلف و حساسیت متفاوت این سویهها در مطالعههای گوناگون است.
مطالعههای انجامشده نشان دادهاند زردینۀ برزیلی آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری درخور توجهی دارد (12 و 13). فلاونوئید (Flavonoid) و زانتان اولید (Xanthanolide)، دو ترکیب اصلی این گیاه هستند (13).
خانوادۀ زنجبیل (Zingiberaceae): گیاهان مطالعهشده در این خانواده عبارتند از: زردچوبه (Curcuma spp.)، زنجبیل (Zingiber officinale) و هل (Elettaria cardamomum) (جدول 1). هر سه گیاه تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری دارند که در این میان، زردچوبه قویترین اثر را نشان داده است؛ پسازآن، زنجبیل قرار دارد و درنهایت، ضعیفترین عملکرد به گیاه هل مربوط است (30).
خانوادۀ پسته (Anacardiaceae): در مطالعۀ انجامشده روی روغن صمغ پسته نشان داده شده است این گیاه تأثیر مهارکنندۀ رشد باکتری روی هلیکوباکتر پیلوری دارد و باتوجهبه این تأثیر، تلاشهایی برای مشخصکردن ترکیبات مؤثر اصلی در این گیاه انجام شدهاند. پژوهشگران ترکیبات این گیاه را با استفاده از روش طیفسنجی جرمی-کروماتوگرافی گازی (Gas chromatography–mass spectrometry) ارزیابی و 20 ترکیب را که تقریباً نشاندهندۀ 95 درصد کل ترکیبات موجود در این گیاه است، شناسایی کردهاند؛ از این میان، 3 ترکیب اصلی عبارتند از: آلفا-پینن (α-Pinene)، بتا-پینن (β-Pinene) و آلفا-توجن (α-thujene) که تأثیر ضد هلیکوباکتری ترکیب آلفا-پینن (α-Pinene) اثبات شده است (31).
خانوادۀ نرگسیان (Amaryllidaceae):تأثیر گیاه سیر (Allium sativum) از این خانواده روی هلیکوباکتر پیلوری هم در شرایط آزمایشگاهی و هم بهشکل کلینیکی ارزیابی شده است (جدول 1). آثار درمانی سیر به بخش اختصاصی ارگانوسولفوری (organosulphur) محلول در آب یا روغن تیوسولفینات (thiosulphinates) که مسئول عطر و مزۀ سیر است، مربوط میشود. باوجود شواهد موجود مبنی بر تأثیر ضدباکتریایی سیر در شرایط آزمایشگاهی، استفاده از سیر در مطالعههای کلینیکی ناامیدکننده بوده است. در مطالعهای که نوایی و همکاران در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ایران انجام دادند، کارآزمایی بالینی تصادفی شاهددار بهمدت 8 هفته روی بیماران سرپایی مبتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری انجام شد؛ در این مطالعه اختلاف معناداری میان گروه هدف و گروه شاهد مشاهده نشد (32).
خانوادۀ حبوبات (Fabaceae):یکی از اعضای این خانواده که مطالعههای گستردهای روی آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن در ایران انجام شده است، گیاه شیرینبیان (Glycyrrhiza glabra L.) است (جدول 1). این مطالعهها بیشتر روی آثار ضدباکتریایی عصارۀ ریشۀ شیرینبیان علیه این سویۀ باکتریایی و مقایسه تأثیر عصارۀ گیاهی آن روی هلیکوباکتر پیلوری در مقایسه با سایر عصارههای گیاهی از خانوادههای مختلف گیاهی متمرکز شده است. باتوجهبه مطالعههای یادشده میتوان گفت تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری عصارۀ شیرینبیان در شرایط آزمایشگاهی نسبت به گیاهانی نظیر مورد، گلپر، کاسنی، اسپند، زیره سیاه، آویشن، پونه، بابونه، مریمگلی، اسپیره، تمشک، آنسرینای آرژانتینی، زالزالک، گردو و ترون بیشتر است (12، 13، 24، 25، 31 و 33). آزمایشهای انجامشده روی ترکیبات تشکیلدهندۀ این گیاه نشان میدهند ترکیباتی نظیر فلاونوئید (Flavonoid)، ایزوفلاونوئید (Isoflavonoid)، شالکون (Chalcone) و گروههای گلیکوزیدی (Glycosides groups) در ساختار این گیاه وجود دارند که میتوانند در اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری عصارۀ شیرینبیان مؤثر باشند (25).
خانوادۀ زیتون (Oleaceae):از گیاهان این خانواده میتوان به زیتون (Olea europaea) و برگ نو (ترون) (Ligustrum vulgare) اشاره کرد (جدول 1). در زمینۀ گیاه ترون نشان داده شده است عصارۀ این گیاه در شرایط آزمایشگاهی میتواند اثر ضدباکتریایی روی هلیکوباکتر پیلوری داشته باشد؛ اما این اثر در مقایسه با گیاهانی نظیر زنیان، زردینۀ برزیلی، آویشن کوهی، شیرینبیان و گردو کمتر است (13). مطالعههایی روی روغنزیتون بکر و برگ زیتون انجام شدهاند. روغنزیتون علاوهبر داشتن مقدار زیادی از اسیدهای چرب اشباعنشده، حاوی ترکیبات زیستی مانند آنتیاکسیدانهای فنلی است که خاصیت باکتریکشی دارند؛ نتایج مطالعۀ انجامشده روی این ترکیب نشان میدهند روغنزیتون بکر در شرایط آزمایشگاهی تأثیر باکتریوسایدی روی هلیکوباکتر پیلوری داردکه نشاندهندۀ تأثیر مهم روغنزیتون در کاهش ناقلان این عامل و کاهش زخمهای معده است (34). عصارۀ برگ زیتون نیز ترکیبات فنلی بهویژه الئوروپین (Oleuropein) دارد که دارای تأثیر مهارکنندگی علیه هلیکوباکتر پیلوری است (35).
خانوادۀ مرکبات (Rutaceae):پرتقال (Citrus sinensis) یکی از اعضای این خانواده است. نتایج پژوهشها نشان میدهند عصارۀ پرتقال و پوست آن در شرایط آزمایشگاهی قادر است رشد هلیکوباکتر پیلوری را مهار کند (22 و 36). نارنج (Citrus aurantium) یکی دیگر از اعضای این خانواده است که طبق بررسیهای انجامشده، فعالیت ضد هلیکوباکتر پیلوری ندارد (21) (جدول 1).
خانوادۀ انار (Punicaceae):مطالعههایی روی عصارۀ پوست و دانۀ انار (Punica granatum) انجام شدهاند (جدول 1). در یکی از این مطالعهها، تأثیر ضدباکتریایی عصارۀ پوست انارهای مناطق مختلف ایران روی هلیکوباکتر پیلوری مطالعه و نتایج بهجز یک مورد، چشمگیر گزارش شدهاند (37)؛ همچنین عصارۀ پوست و دانۀ انار میتواند روی فعالیت آنتیبیوتیکهای رایج علیه هلیکوباکتر پیلوری تأثیر همافزایی داشته باشد (38). احتمالاً بخشی از تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری عصارۀ انار به وجود تانین (Tannin) و ترکیبات فنلی در این گیاه مربوط است (22).
خانوادۀ گردوییان (Juglandaceae):گردو (Juglans regia) یکی دیگر از گیاهانی است که آثار ضدباکتریایی آن علیه هلیکوباکتر پیلوری در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده است (13 و 37) (جدول 1)؛ البته این تأثیر در مقایسه با گیاهانی نظیر زردینۀ برزیلی، زنیان، آویشن کوهی و شیرینبیان کمتر است (13).
خانوادۀ برگبو (Lauraceae): دارچین (Cinnamomum zelanicum) از اعضای این خانواده است که آثار ضدباکتریایی آن ازجمله آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده است (27 و 39) (جدول 1). اسانس دارچین آثار ضدمیکروبی و ضدقارچی دارد که احتمالاً این آثار به محتوای ارتومتوکسی سینامالدئید (Ortho methoxy cinnamaldehyde) مربوط می شوند (39). اثر بازدارندگی دارچین روی هلیکوباکتر پیلوری حتی از آنتیبیوتیکهای رایج مانند کلاریترومایسین و تتراسیکلین که برای درمان این باکتری به کار میروند، بیشتر است (39). دارچین در مقایسه با گیاهانی نظیر شوید، رازیانه و زیرۀ سیاه تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری کمتری نشان میدهد (27).
خانوادۀ گل زنبق (Iridacea): زعفران (Crocus sativus) یکی از اعضای این خانواده است که آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن و دو ترکیب اصلی این گیاه به نامهای کروسین (Corcin) و سافرانال (Safranal) بررسی شده است (جدول 1). نتایج پژوهش حاضر گویای اینست که تأثیر ضدباکتریایی دو ترکیب کروسین (Corcin) و سافرانال (Safranal)روی هلیکوباکتر پیلوری بسیار قویتر از عصارۀ متانولی زعفران است؛ این امر نشان میدهد تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری زعفران به وجود این ترکیبات در عصارۀ آن مربوط میشود (40).
خانوادۀ سماق (Anacardiaceae):تأثیر ضدباکتریایی سماق در مقایسه با گیاهانی نظیر شیرینبیان، مریمگلی، مورد، بومادران، کاسنی، نارنج، افسنطین،اسپند، گلپر، شیطانزیتون و مرزه خوزستانی بیشتر است (21) (جدول 1).
خانوادۀ بورسراسه (Burseraceae):ملک ازرق (Commiphora myrrha) یکی از گیاهان این خانواده است که آثار ضدباکتریایی آن در شرایط آزمایشگاهی روی هلیکوباکتر پیلوری اثبات شده است؛ همچنین باتوجهبه نقش هلیکوباکتر پیلوری در ایجاد زخم معده و سرطان معده، تأثیر عصارۀ این گیاه روی ردۀ سلولی سرطانی سلولهای اپیتلیال معده به روش دی متیل تیازول- ۲ و ۵ دیفنیلتترازولیومبرماید (MTT) آزمایش و اثبات شده است (41) (جدول 1).
خانوادههای اسپند (Zygophyllaceae)، مورد (Myrtaceae) و شال سنجد (Meliaceae):از اعضای این خانوادههای گیاهی که آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آنها در شرایط آزمایشگاهی سنجیده شده است، میتوان بهترتیب گیاهان اسپند Peganum harmala))، مورد (Myrtus communis) و شیطان زیتون ) (Melia ozedarach را نام برد (جدول 1)؛ در این میان، شیطان زیتون بیشترین تأثیر بازدارندگی رشد را روی هلیکوباکتر پیلوری نشان داده است و مورد و اسپند در ردههای بعدی قرار گرفتهاند (24). در میان این گیاهان، مورد ضعیفترین عملکرد را داشته است (14). اوکالیپتوس یکی دیگر از اعضای خانوادۀ مورد است که درجههایی از حساسیت سویههای هلیکوباکتر پیلوری در برابر عصارۀ این گیاه در شرایط آزمایشگاهی دیده شده است (42).
خانوادههای میخک (Caryophylaceae)، دافنه (Thymelaeaceae)، بادام هندی (Combretaceae) و گل میمونی (Scrophulariaceae): گیاهان عضو این خانوادهها که آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری دارند، بهترتیب عبارتند از: میخک (Dianthus)، سیاهدانه (Nigella sativa)، هلیله (Terminalia chebula) و تشنه داری (Scrophularia striata) (14، 30، 43 و 44) (جدول 1). آثار ضدباکتریایی این گیاهان در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده است.
خانوادههای گزنه (Urticaceae)،شاهدانه (Cannabaceae)، هفتبندان (Polygonaceae)، خرزهره (Apocynaceae)، آکانتاسه (Acanthaceae) و علف چای(Hypericaceae): از گیاهان متعلق به این خانوادهها بهترتیب میتوان به گزنه (Urtica dioica)، شاهدانه (Cannabis sativa)، ترشک (Rumex ephedroides)، شاهدانۀ کانادایی (Apocynum venetum)، حرا (Avicennia marina) و گل راعی (Hypericum olivieri) اشاره کرد (جدول 1). در مطالعهای که در زمینۀ تأثیر ضدباکتریایی عصارۀ این گیاهان روی 10 جدایۀ کلینیکی باکتری هلیکوباکتر پیلوری انجام شد، 8 سویه به گزنه، 7 سویه به حرا و گل راعی، 6 سویه به شاهدانه حساس بودند و هیچکدام از سویهها به ترشک و شاهدانۀ کانادایی حساسیت نشان ندادند (12).
جدول 1- چکیدۀ یافتههای مربوط به تأثیر عصارۀ گیاهان مختلف بررسیشده در ایران روی هلیکوباکتر پیلوری
خانوادۀ گیاهی |
نام رایج فارسی |
نام علمی |
بررسی مادۀ مؤثره |
In vivo |
منابع |
هالۀ عدمرشد |
MIC |
MBC |
بخش گیاه |
|
عصارۀ آبی |
عصارۀ الکلی |
|||||||||
خانوادۀ نعناع (Lamiaceae) |
مرزه |
Satureia hortensis L. |
ساپونین |
خیر |
22 |
NT |
2mg/disc 13.7mm |
NT |
NT |
برگ |
مرزۀ خوزستانی |
Satureja khuzestanica |
خیر |
خیر |
21 |
NT |
20mg/disc 12.3mm |
307.14 µg/mL |
NT |
برگ |
|
کاکوتی |
Ziziphora tenuior |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 37mm |
31.25 µg/mL |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
مریمگلی |
Salvia officinalis |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 30mm |
250 µg/mL |
NT |
بخشهای هوایی گیاه |
|
14 |
NT |
4mg/disc ≤7mm |
NT |
NT |
برگ |
|||||
15 |
NT |
NT |
NT |
NT |
بخشهای هوایی گیاه |
|||||
24 |
NT |
2.5%,5%,10% 12-13mm |
NT |
NT |
بخشهای هوایی گیاه |
|||||
نعناع |
Mentha Piperita |
خیر |
خیر |
19 |
4mg/disc 14 mm |
4mg/disc 10 mm |
200-350 µg/ml |
NT |
برگ |
|
پونه |
Mentha pulegium |
خیر |
خیر |
19 |
4mg/disc 8 mm |
4mg/disc 7.5 mm |
400 µg/ml |
NT |
برگ |
|
ریحان |
Ocimum basilicum L |
خیر |
خیر |
20 |
NT |
2mg/disc 16.2mm |
39.1 µg/disc |
NT |
برگ |
|
21 |
NT |
20mg/disc 11.4mm |
392.8 µg/ml |
NT |
برگ |
|||||
آویشن |
Thymus vulgaris |
خیر |
خیر |
15 |
NT |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
19 |
4mg/disc 8 mm |
4mg/disc 7.2 mm |
400-450 µg/ml |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
آویشن کوهی |
Thymus kotschyanus |
خیر |
خیر |
13 |
25 µl of each plant extract 43mm |
NT |
NT |
NT |
ریشه |
|
آویشن کرمانی |
Thymus caramanicus |
Carvacrol |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 42mm |
15.6 µg/ml |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
16 |
NT |
5μl/disc of oil 62mm |
30.4 µg/ml |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
آویشن شیرازی |
Zataria multiflora |
خیر |
خیر |
14 |
NT |
4mg/disc 23mm |
170 µg/ml |
NT |
گل |
|
کلپوره (مریم نخودی) |
Teucrium polium |
خیر |
خیر |
14 |
4mg/disc 20mm |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
15 |
NT |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
مرو تلخ |
Salvia mirzayanii |
Linalyl acetate, 1,8-cineol, Linalool, 8-acetoxy linalool |
خیر |
14 |
NT |
4mg/disc 30mm |
54 µg/mL |
NT |
برگ |
|
17 |
NT |
10mg/ml: 16.3mm
20mg/ml: 19.8mm
40mg/ml: 23mm
50mg/ml: 26.8mm
|
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
بادر شبو |
Dracocephalum moldavica |
خیر |
خیر |
15 |
NT |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
مورخوش |
Zhumeria majdae |
Linalool, Camphor |
خیر |
17 |
NT |
10mg/ml: 10mm
20 mg/ml: 20.6mm
40mg/ml: 20.8mm
50mg/ml: 21mm |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
فراسیون |
marrubium vulgarel |
Marrubiin, Marrubinol, Marrubinic Acid |
خیر |
23 |
NT |
NT |
ماروبین: 20 mg/ml
ماروبینیک اسید: 50 mg/ml |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
اسطوخودوس |
Lavendula officinalis |
خیر |
خیر |
15 |
NT |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
رزماری |
Rosmarinus officinalis |
خیر |
خیر |
15 |
NT |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
خانوادۀ رز (Rosaceae) |
اسپیره |
Filipendula ulmaria L |
خیر |
خیر |
25 |
4mg/disc 9.3mm |
4mg/disc 8.9mm |
280 µg/ml |
NT |
گل |
آنسرینای آرژانتینی |
Argentina anserina |
خیر |
خیر |
25 |
4mg/disc 7.7mm |
4mg/disc 7.6mm |
350 µg/ml |
NT |
ریشه |
|
زالزالک |
Crataegus aronia |
خیر |
خیر |
25 |
4mg/disc 7.2mm |
4mg/disc 6.9mm |
400 µg/ml |
NT |
میوه |
|
تمشک |
Rubus fruticsos |
خیر |
خیر |
25 |
4mg/disc 8mm |
4mg/disc 7.3mm |
425 µg/ml |
NT |
برگ |
|
گئوم ایرانیکوم |
Geum Iranicum |
Eugenol & tannin |
خیر |
25 |
12.5μg/ml 18mm
25μg/ml 21.3mm
50μg/ml 23.3mm
100μg/ml 30mm |
100μg/ml 30mm |
NT |
NT |
ریشه |
|
خانوادۀ چتریان (Apiaceae) |
زیرۀ سیاه کرمانی |
Bunium persicum |
خیر |
خیر |
14 |
NT |
4mg/disc 19mm |
224 µg/ml |
NT |
میوه |
زیرۀ سیاه |
Carum carvi L. |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2 mg/disc 30mm |
125 µg/ml |
NT |
میوه |
|
14 |
NT |
4 mg/disc 11mm |
NT |
NT |
میوه |
|||||
27 |
NT |
NT |
NT |
NT |
میوه |
|||||
زیرۀ سبز |
Cuminum cyminum L. |
ساپونین |
خیر |
28 |
2mg/disc 8.8mm |
2mg/disc 14.9mm |
691 µg/ml |
691 µg/ml |
میوه |
|
شوید |
Anethum graveolens L. |
خیر |
خیر |
27 |
NT |
8-12mm |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
گل پر |
Heracleum persicum |
خیر |
خیر |
14 |
NT |
4mg/disc 24mm |
94 µg/mL |
NT |
میوه |
|
24 |
NT |
2.5,5,10% 8-9mm |
NT |
NT |
میوه |
|||||
بادیان رومی(انیسون) |
Pimpinella anisum L. |
خیر |
خیر |
14 |
NT |
4mg/dis 18mm |
94 µg/mL |
NT |
میوه |
|
جعفری |
Petroselinum crispum |
خیر |
خیر |
22 |
NT |
2mg/disc 16.4mm |
729 µg/ml |
729 µg/ml |
دانه |
|
29 |
NT |
2mg/disc 16.4mm |
729 µg/ml |
729 µg/ml |
دانه |
|||||
رازیانه |
Foeniculum vulgar |
خیر |
خیر |
27 |
NT |
8-12mm |
NT |
NT |
دانه |
|
زنیان |
Trachyspermum ammi |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 40mm |
62.5 µg/ml |
NT |
میوه |
|
13 |
25 µl of each plant extract 35.2mm |
25 µl of each plant extract 35mm |
250–31.25 µg/ml |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
14 |
NT |
4 mg/disc 9mm |
NT |
NT |
میوه |
|||||
خانوادۀ کاسنیان (Asteraceae) |
بابونه |
Matricaria chamomilla |
خیر |
خیر |
19 |
4mg/disc 7mm |
4mg/disc 6.5 mm |
350- 400 µg/ml |
NT |
گل |
بومادران |
Achillea millefolium |
خیر |
خیر |
24 |
NT |
2.5,5,10%
0mm |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
کاسنی |
Cichorium intybus L |
خیر |
خیر |
24 |
NT |
2.5,5,10%
8-9mm |
NT |
NT |
ریشه |
|
افسنطین |
Artemisia absinthium |
خیر |
خیر |
24 |
NT |
2.5,5,10%
14-15mm |
NT |
NT |
برگ |
|
زردینۀ برزیلی |
Xanthium brasilicum |
فلاونوئید و xanthanolide |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 35 |
125 µg/ml |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
13 |
25 µl of each plant extract 42mm |
25µl of each plant extract 43mm |
250–31.25 µg/ml |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
گلرنگ |
Carthamus tinctirius |
خیر |
خیر |
22 |
NT |
2mg/disc 18.77 |
691.25 µg/ml |
691.25 µg/m1 |
گل |
|
ترخون |
Artemisia dracunculus |
ساپونین و تانن |
خیر |
14 |
NT |
4mg/disc ≤7mm |
NT |
NT |
بخشهای هوایی گیاه |
|
22 |
NT |
2mg/disc 15mm |
691.25 µg/ml |
827.5 µg/ml |
برگ |
|||||
28 |
2mg/disc 11.5mm |
2mg/disc 15mm |
691 µg/ml |
827.5 µg/ml |
برگ |
|||||
کنگر |
Gundelia tournefortii |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 25 |
NT |
NT |
برگ |
|
خانوادۀ زنجبیل (Zingiberaceae) |
زردچوبه |
Curcuma spp. |
خیر |
خیر |
30 |
4μg/disc 21.5mm |
4μg/disc 18.7mm |
200-350 µg/ml |
NT |
ریشه |
زنجبیل |
Zingiber officinale |
خیر |
خیر |
30 |
4μg/disc 17.8mm |
4μg/disc 19.7mm |
300-350 µg/ml |
NT |
ریشه |
|
هل |
خیر |
خیر |
30 |
4μg/disc 10.6mm |
4μg/disc 8.5mm |
350-400 µg/ml |
NT |
دانه |
||
خانوادۀ زیتون (Oleaceae) |
زیتون |
Olea europaea |
الئوروپین |
خیر |
34 |
NT |
NT |
0.04gr |
0.08gr |
میوه |
35 |
NT |
NT |
0.31-0.78 v/v |
NT |
برگ |
|||||
برگ نو (ترون) |
Ligustrum vulgare |
خیر |
خیر |
13 |
25 µl of each plant extract 15mm |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|
خانوادۀ پسته (Anacardiaceae) |
پسته |
Pistacia vera |
α-Pinene β-Pinene α-thujene |
خیر |
31 |
NT |
1/10: 20.2mm
1/20: 18.6mm
1/40: 16.5mm
1/80: 10.9mm
1/100: 8.85mm |
1.6 μl/ml |
NT |
روغن |
خانوادۀ نرگسیان (Amaryllidaceae) |
سیر |
Allium sativum |
thiosulphinates |
بله |
32 |
NT |
NT |
NT |
NT |
پیاز |
خانوادۀ حبوبات (Fabaceae) |
شیرینبیان |
Glycyrrhiza glabra L. |
فلاونوئید، ایزوفلاونوئید، شالکون و گروههای گلیکوزیدی |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 42mm |
15.6 µg/mL |
NT |
ریشه |
13 |
25 µl of each plant extract 27mm |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
19 |
4mg/disc 9.5mm |
4mg/disc 9mm |
300-350 µg/ml |
NT |
ریشه |
|||||
24 |
NT |
2.5,5,10% 13-14mm |
NT |
NT |
ریشه |
|||||
25 |
400μg/ml 14.7mm |
400μg/m l9.9mm |
220 µg/ml |
NT |
ریشه |
|||||
33 |
NT |
NT |
125ppm |
NT |
ریشه |
|||||
خانوادۀ مرکبات (Rutaceae) |
پرتقال |
Citrus sinensis |
خیر |
خیر |
22 |
NT |
2 mg/disc 13.56 |
729 µg/ml |
1041.5 µg/ml |
پوست میوه |
36 |
NT |
2 mg/disc 13.56 |
729 µg/ml |
NT |
پوست میوه |
|||||
نارنج |
Citrus aurantium |
خیر |
خیر |
24 |
NT |
2.5,5,10% 0mm |
NT |
NT |
پوست میوه |
|
خانوادۀ گردوییان (juglandaceae) |
گردو |
Juglans regia |
خیر |
خیر |
13 |
25 µl of each plant extract 16mm |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
37 |
NT |
100μg/disc 16±3mm |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
|||||
خانوادۀ انار (punicaceae) |
انار |
Punica granatum |
تانین و ترکیبات فنلی |
خیر |
22 |
NT |
2mg/disc 27.96 |
312.5 µg/ml |
338.5 µg/ml |
پوست میوه |
37 |
NT |
100μg/disc 39±3.4mm |
NT |
NT |
پوست میوه |
|||||
38 |
NT |
10%,15%,20% 0mm |
NT |
NT |
پوست و دانۀ میوه |
|||||
خانوادۀ برگ بو (Lauraceae) |
دارچین |
Cinnamomumzelanicum |
ارتومتوکسی سینامالدئید |
خیر |
27
|
NT |
NT |
NT |
NT |
NT |
39 |
NT |
NT |
NT |
NT |
NT |
|||||
خانوادۀ سماق |
سماق |
Rhus coriaria |
خیر |
خیر |
21 |
NT |
20 mg/disc 19.4mm |
214.28 µg/ml |
NT |
میوه |
خانوادۀ بورسراسه |
ملک ازرق |
Commiphora myrrha |
خیر |
خیر |
41 |
NT |
500 μg/disc 30.86±2.07mm |
256 μg/ml |
256 μg/ml |
صمغ |
خانوادۀ میخک (Caryophylaceae) |
میخک |
Dianthus |
خیر |
خیر |
30 |
4μg/disc 15mm |
4μg/disc 15.3 mm |
400 µg/mL |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
خانوادۀ اسپند (Zygophyllaceae) |
اسپند |
Peganum harmala |
خیر |
خیر |
24 |
NT |
2.5%,5%,10% 8-9mm |
NT |
NT |
دانه و برگ |
خانوادۀ دافنه (Thymelaeaceae) |
سیاهدانه |
Nigella sativa |
خیر |
خیر |
14 |
NT |
4mg/disc 17mm |
245 µg/ml |
NT |
دانه |
خانوادۀ بادام هندی (Combretaceae) |
هلیله |
Terminalia chebula |
خیر |
خیر |
43 |
400μg/disc 21.7mm |
400μg/disc 18 mm |
125 mg/l |
150mg/l |
میوه |
خانوادۀ مورد (Myrtaceae) |
مورد |
Myrtus communis |
خیر |
خیر |
14 |
NT |
4 mg/disc 15mm |
283 µg/ml |
NT |
میوه |
24 |
NT |
2.5,5,10% 10-11mm |
NT |
NT |
برگ |
|||||
خانوادۀ شال سنجد (Meliaceae) |
شیطان زیتون |
Melia ozedarach |
خیر |
خیر |
24 |
NT |
2.5,5,10% 13-14mm |
NT |
NT |
پوست |
خانوادۀ گل میمونی (Scrophulariaceae) |
تشنه داری |
Scrophularia striata |
خیر |
خیر |
44 |
NT |
NT |
40 µg/ml |
50 µg/ml |
ریشه و ساقه |
خانوادۀ گزنه |
گزنه |
Urtica dioica |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 21mm |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
خانوادۀ شاهدانه (Cannabaceae) |
شاهدانه |
Cannabis sativa |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 20mm |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
خانوادۀ هفتبندان (Polygonaceae) |
ترشک |
Rumex ephedroides |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
خانوادۀ خرزهره |
شاهدانۀ کانادایی |
Apocynum venetum |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
NT |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
خانوادۀ آکانتاسه (Acanthaceae) |
حرا |
Avicennia marina |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2mg/disc 18mm |
NT |
NT |
ریشه |
خانوادۀ علف چای (Hypericaceae) |
گل راعی |
Hypericum olivieri |
خیر |
خیر |
12 |
NT |
2 mg/disc 30mm |
NT |
NT |
اندامهای هوایی گیاه |
خانوادۀ گل زنبق |
زعفران |
Crocus sativus |
corcin و safranal |
خیر |
40 |
2mg/disc 14.4mm |
2mg/disc 17.07 mm |
NT |
NT |
سرگل |
NT: آزمایش نشده است.
بحث و نتیجهگیری
عفونت هلیکوباکتر پیلوری یکی از شایعترین بیماریهای عفونی جهان محسوب میشود؛ بهطوریکه تخمین زده میشود 40 تا 50 درصد از جمعیت جهان مبتلا به این عفونت باشند. تاکنون ارتباط هلیکوباکتر پیلوری با بیماریهای گاستریت، دیس پپسیای غیر اولسر (non-ulcer dyspepsia) (NUD)، اولسر دودنال، زخم معده، سرطان معده، لنفوم معده مرتبط با مخاط بافت لنفاوی (MALT) و حتی بیماری کرونر قلب مشخصشده است. تخمین زده میشود سرطان معده سالانه باعث مرگ 736000 نفر میشود؛ از سوی دیگر، شواهدی مبنی بر فواید حضور این باکتری برای فرد حامل آن طی سالهای اخیر بهدستآمده است. به نظر میرسد کسب هلیکوباکتر پیلوری در دوران طفولیت با کاهش خطر آسم و آلرژی در ارتباط است (5 و 45). باتوجهبه ظهور سویههای مقاوم به آنتیبیوتیک در نقاط مختلف جهان، توجهها بهسمت واکسیناسیون معطوف شد؛ هرچند باوجود پیشرفتهایی که در این زمینه حاصل شده است، هنوز هیچ واکسنی برای این باکتری ثبت نشده است. توجه به درمانهای جایگزین ازجمله استفاده از داروهای گیاهی یکی از بهترین راهها برای کنترل این باکتری مهم در سراسر جهان محسوب میشود. طی سالهای اخیر، مطالعههای بسیاری در این زمینه روی گیاهان مختلف بومی کشورمان انجام و در مواردی نیز نتایج درخور توجهی حاصل شده است؛ هرچند متأسفانه این مطالعهها درمجموع کاستیهایی دارند که در ادامه به چند نکته اشاره میشود:
1- بیشتر این مطالعهها آثارضدباکتریایی این گیاهان را تنها در شرایط آزمایشگاهی بررسی کردهاند و تلاشهای کمی در زمینۀ تأیید آثار ضدباکتریایی این گیاهان در شرایط بالینی انجام شده است؛ درحالیکه این دو بخش مکمل یکدیگرند و بدون انجام آزمایشهای بالینی نمیتوان به مؤثربودن تأثیر این گیاهان اطمینان کرد. همانطور که درمورد عصارۀ سیر اشاره شد، این عصارۀ گیاهی در شرایط آزمایشگاهی بهخوبی باعث ممانعت از رشد هلیکوباکتر پیلوری میشود، اما تأثیر آن در شرایط بالینی بسیار ناچیز است. از سویی میتوان به خلاف حالت یادشده نیز اشاره کرد؛ برای نمونه، پلیساکاریدها رشد باکتری را در شرایط آزمایشگاهی مهار نمیکنند، اما ویژگیهای ضداتصالی آنها میتوانند برای مهار یا درمان عفونت هلیکوباکتر پیلوری یا حتی جلوگیری از عفونت مجدد پساز درمان آنتیبیوتیکی بسیار ارزشمند باشند (11).
2- مشخصنکردن مادۀ مؤثر ضدباکتریایی ترکیبات گیاهی در بیشتر مطالعههای یادشده از نقاط ضعف درخور توجه است.
3- مسئلۀ سوم، آثار متفاوت گیاهان مناطق مختلف است که میتوانند تأثیرات ضدباکتریایی گوناگونی داشته باشند که این مسئله درمورد عصارۀ انار یا آویشن جداشده از مناطق مختلف دیده شده است؛ بنابراین برای کاملکردن پژوهش در زمینۀ یک عصارۀ گیاهی خاص، میتوان گونههای بومی مناطق مختلف ایران را جدا و آثار هریک را بهطور جداگانه بررسی کرد.
4- درارتباطبا سویههای هلیکوباکتر پیلوری موردآزمایش باید از یک سویۀ استاندارد برای ارزیابی عملکرد ضدباکتریایی عصارههای گیاهی مختلف استفاده شود و استفاده از سویههای متفاوت جداشده از نمونههای بالینی مختلف (همانطور که اشاره شد) ممکن است نتایج متفاوتی را در زمینۀ تأثیر ضدباکتریایی عصارههای گیاهی یکسان حاصل کند.
در مقالۀ مروری حاضر به پژوهشهایی اشاره شد که در زمینۀ اثر گیاهان دارویی روی هلیکوباکتر پیلوری در ایران انجام شدهاند. باتوجهبه نتایج بهدستآمده از مطالعههای مختلف بررسیشده که گاه حالت مقایسهای نیز در میان آنها دیده میشود، میتوان از گیاهانی نظیر نعناع، آویشن شیرازی، مرو تلخ، گئوم ایرانیکوم، سماق، ملک ازرق، گلپر، زنیان، افنسطین، شیرینبیان، زیتون و انار بهعنوان گیاهانی یاد کرد که بیشترین تأثیر را در شرایط آزمایشگاهی روی هلیکوباکتر پیلوری داشتهاند. با توجه به مطالب یادشده میتوان بیان کرد با مطالعههای کاملتر روی این گیاهان و بررسی تأثیرات ضد هلیکوباکتر پیلوری آنها در شرایط بالینی و نیز تعیین مادۀ مؤثر این گیاهان میتوان به نتایج ارزشمندی در زمینۀ کنترل این باکتری مهم دست یافت.