نوع مقاله : پژوهشی- فارسی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی ارشد تکثیر و پرورش آبزیان، دانشگاه ارومیه، ایران
2 استادیار تکثیر و پرورش آبزیان، دانشگاه ارومیه، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction:In recent years the use of rotifers as live food for rearing fish larvae and crustacean is very important. Rotifer has good characteristics such as size, nutritional value, slow swimming and these features are important in the development of early stage of aquatics. Growth and density are considered as important factors in the production of rotifers.
Materials and methods:In this study, the effect of three different concentrations (1.5×106, 3×106, 4.5×106 cell/ml-1) of filamentous algae, Oscillatoria spp., on growth and reproduction of marine rotifer, Brachionus plicatilis was investigated. The rotifers were cultured in standard conditions in 500 ml plastic containers. The initial density of rotifers in different treatments was 30 ind/ml.
Results:At the end of the fifth day, the highest density (453.66 ± 6.33) (M±SE) was seen in high concentration (4.5×106 cell.ml-1), which were significantly (P<0/05) higher than the other two treatments. Specific growth rate were significantly greater at medium (3×106 cell.ml-1) and high (4.5×106 cell.ml-1) concentrations than low concentrations (1.5×106 cell.ml-1) of filamentous algae (P<0.05). However, no significant differences were observed between the two treatments of medium and high concentrations. The maximum number of eggs (113±4.72) and egg-bearing females (102±5.03) were observed in treatment of 4.5×106 cell.ml-1 at fourth day. Most of the egg rate was observed in the second and third days of treatment with medium concentration of filamentous algae (P<0/05).
Discussion and conclusion:The present study showed that filamentus algae, Oscillatoria spp. can be used in culturing of marine rotifer and changing different concentrations can produce different density of rotifers.
کلیدواژهها [English]
مقدمه.
سالهاست که از روتیفرها بهعنوان غذای زنده، جهت پرورش لارو ماهیان دریایی وسختپوستان استفاده میشود. امروزه از روتیفرها در مراحل مختلف پرورش گونههای مهم ماهیان از جمله کفال ماهیان[1]، ماهی دمزرد ژاپنی[2] ، ماهی باس دریایی آسیایی[3] استفاده میشود و همچنین برای کشت و پرورش میگوهای پنائیده[4] و خرچنگ کاربردهای فراوانی دارد (1، 2). چند خصوصیت روتیفرها از جمله اندازۀ خیلی کوچک و شنای آرام باعث شده که آنها را بهعنوان طعمۀ مناسب برای لارو ماهیان معرفی کنند(1 و 3). روتیفرها از انواع مختلفی از غذاها تغذیه میکنند و نوع غذای انتخابی آنها به فاکتورهای زیادی بستگی دارد. بهطور معمول ارتباط خوبی بین فراوانی روتیفر و غلظت فیتوپلانکتونها وجود دارد (4 و 5). براساس مطالعات صورتگرفته مشخص شده است که براکیونوسها[5] بهطور معمول از ذرات غذایی تا 20 میکرون تغذیه میکنند و تناسبی بین اندازۀ بدن روتیفر و اندازۀ ذرات غذایی وجود دارد (6- 7). براکیونوسها با افزایش تراکم غذا تا یک حد مشخص مصرف جلبک زیادتری دارد ولی افزایش بیشازحد این مقدار اثر مثبتی ندارد و حتی ممکن است با مسدودکردن کرونا[6] و ماستاک[7] اثر منفی داشته باشد(8). در بین گروههای مختلف، جلبک Isochrysis galbana و Nannochloropsis oculata برای تغذیه و رشد روتیفرها بهطور گسترده استفاده میشود که ایزوکرایسیس مقادیر بالایی از [8]DHA و نانوکلروپسیس EPA[9] بالای را به خود اختصاص داده و بهعنوان یک غذای بسیار خوب برای غنیسازی اسیدهای چرب در روتیفرها مطرح شده است(9). افزایش تراکم جلبکهای رشتهای در شرایط یوتروفی کاملاً شناختهشده و قطعی است ولیکن قابلیت خوراکی این جلبکها برای زئوپلانکتونهای فیلترکننده از جمله روتیفرها و همچنین نقش تغذیهای آنها کاملاً بحثبرانگیز است (10). در یک مطالعه بوریان و همکاران(11) عنوان کردند که جلبک رشتهای Arthrospira fusiformis که بهشکل بلوم در دریاچههای بیکربناتی آفریقا یافت میشود، یک منبع غذایی مهم برای روتیفر B.plicatilis است؛ درحالیکه این غذا بهسختی توسط روتیفر B.dimidiatusمصرف میشود. اشنایدر (12) دریافت که در شرایط آزمایشگاهی کپهپود Diaptomus gracilis جلبک رشتهای اسیلاتوریا را ده برابر سریعتر از آنابنا تغذیه میکند؛ درحالیکه جلبک رشتهای Oscillatoria aghardhii کمتر توسط کپه پود D.ashlandi مصرف میشود (13). براساس مطالعات فوق (12 و 13) جلبک رشتهای اسیلاتوریا رشد بسیار سریعی دارد و بهدلیل رشتهایبودن، میزان شناوری بالایی در ستون آب دارد و میتواند گزینۀ خوبی در تغذیۀ زئوپلانکتونهای فیلترفیدر باشد. همچنین این جلبک بهدلیل داشتن اندازۀ مناسب (کمتر از 20 میکرون) جهت تغذیۀ روتیفرها و همچنین نداشتن هیچگونه خاری، میتواند گزینۀ مناسبی جهت تغذیه باشد. مطالعات رشد جمعیتی روتیفرها برای بررسی آثار کمی و کیفی غذا استفاده میشود؛ زیرا پاسخ روتیفرها به تغییرات غذا بسیار سریع است (14). بنابراین در پژوهش حاضر، قابلیت استفاده از جلبک رشتهای Oscillatoria spp.در غلظتهای مختلف در تغذیۀ روتیفر آب شور B.plicatilisبررسی شد.
مواد و روشها.
کشت جلبک: نمونۀ خالص جلبک اوسیلاتوریا از پژوهشکدۀ میگوی بوشهر تهیه و در شرایط استاندارد کشت شد (15) که به شرح زیر آورده شده است. کشت جلبک ابتدا در ارلن مایرهای 250میلیلیتری و سپس برای تولید انبوه به ارلن مایرهای 1لیتری وسپس 5 لیتری منتقل شدند (کشت دستهای). جهت استریلکردن آب محیط کشت جلبک از اتوکلاو 25لیتری ریحان طب (ساخت ایران) استفاده شد. در کشتهای جلبک از آب مقطر با پی اچ 7 و از محیط کشت والنه[10] استفاده شد(15). از نمک دریاچه ارومیه برای ساختن آب با شوری مناسب استفاده شد (میزان شوری محیط کشت جلبک در این آزمایش ppt 35-30 در نظر گرفته شد). درجه حرارت اتاق کشت برای تولید جلبک 25-22 سانتیگراد بود و برای تأمین نیاز روشنایی از 4 لامپ فلوروسانت 40 وات استفاده شد که شدت نور در سطح کشتها را به 3000-2500 لوکس رساند. برداشت جلبکها در مرحلۀ رشد فاز لگاریتمی[11] صورت گرفت. برای تخمین تراکم جلبک از لام نئوبار[12] (هماسیتومتر) برای شمارش تعداد استفاده شد. همچنین از روش اندازهگیری طول رشتههای جلبک با استفاده از میکرومتر و گرفتن میانگین طول برای هر رشته، تراکم جلبک برآورد شد.
پرورش روتیفر: روتیفر آب شور Brachionusplicatilis از پژوهشکدۀ میگوی بوشهر تهیه و در آزمایشگاه در شرایط استاندارد (3) با استفاده از جلبک Nannochloropsisoculata تغذیه شد و به تراکم 200 عدد در هر میلیلیتر رسانده شد. جهت مطالعۀ اثر غلظتهای مختلف جلبک رشتهای اسیلاتوریا (106 ×5/1، 106 × 3 و 106 × 5/4 سلول در میلیلیتر) بر روی روتیفر از 9 ظرف پلاستیکی 500 میلیلیتری (3 تیمار و هرکدام با 3 تکرار) استفاده شد. به هر یک از ظروف مخلوطی ازجمعیتهای روتیفر(روتیفرهای بالغ تخمدار، جوان و بدون تخم) با تراکم 30 فرد در میلیلیتر معرفی شدند. شرایط مطالعه برای انجام این پژوهش شامل دمای 25 تا 28 درجه سانتیگراد، شوری 28 تا 30 گرم بر لیتر، پی اچ 5 /8-2/7، نور 3000-2500 لوکس و دوره نوری 24ساعته بود. در طول آزمایش شمارش روتیفرها بهطور روزانه انجام شد و سپس روتیفرها با استفاده از توری 50 میکرون فیلتر و به محیط کشت جدید انتقال داده شدند. با افزودن جلبک تازه تراکم غذایی در محیطهای کشت تقریباً ثابت نگه داشته شد. این آزمایش در مدتزمان 10 روز انجام گرفت. شکل 1 روتیفر در حال تغذیه از جلبک رشتهای اوسیلاتوریا را نشان میدهد. شکل 1 و 2 نسبت اندازههای تخم و روتیفر در مقایسه با جلبک رشتهای را نشان میدهد. براساس این اشکال امکان تغذیۀ این گونه از جلبک رشتهای توسط روتیفر وجود دارد. همچنین براساس شکل 3 (روتیفر متلاشیشده) خروج جلبکهای تغذیهشده از بدن روتیفر این امر را تأیید میکند.
بررسی تراکم روتیفرها: برای بررسی تعداد روتیفر، هر روز 1 تا 2 میلیلیتر از نمونۀ آب حاوی روتیفر با استفاده از میکروپیپت نمونهبرداری شد و 2 قطره لوگل به آب اضافه شد تا نمونهها ثابت شدند وسپس با استفاده از لام باگاروف در زیر میکروسکوپ شمارش شدند. با استفاده از رابطۀ زیر میزان رشد ویژه[13] محاسبه شد(16).
R= (LnNt- LnN0)/t
Nt=تراکم نهایی روتیفر بعد از دورۀ پرورش
(برحسب تعداد در میلیلیتر)
N0=تراکم اولیۀ روتیفر (برحسب تعداد در میلیلیتر)
T=دورۀ پرورش (10 روز)
شکل 1- روتیفر Brachionusplicatilis در حال تغذیه از جلبک رشتهای Oscillatoriaspp.
شکل 2- تخم جداشده روتیفر Brachionusplicatilis . در شکل نسبت اندازۀ تخم روتیفر با جلبک رشتهای اوسیلاتوریا قابلمقایسه است.
شکل 3- نمایی از روتیفر Brachionus plicatilis که در اثر فشار متلاشی شدهاند. مواد خروجی (جلبک Oscillatoria spp.) از بدن روتیفر بعد از متلاشیشدن قابلِمشاهده است.
نرخ تخم:از تقسیم تعداد تخمها (E) به تعداد کل مادهها (N) در یک نمونه حاصل میشود. بهطور معمول چند نمونۀ یک میلیلیتری، برای محاسبۀ این فاکتور از محیط کشت روتیفر استفاده میشود(1).
تعداد کل مادهها/ تعداد کل تخمها= نرخ تخم
آنالیز آماری: بعد از بررسی نرمالبودن توزیع داده و همگنی واریانسها از آنالیز واریانس یکطرفه[14] برای بررسی دادهها و آزمون دانکن برای بررسی اختلاف بین میانگینها استفاده شد. از نرمافزار SPSS نسخه21 برای بررسی آماری دادهها و از Excel نسخه 2010 برای رسم نمودارها استفاده شد.
نتایج.
بررسی تراکم روتیفرها: شکل 4 تعداد روتیفرهای تغذیهشده با غلظتهای مختلف رشتهای اسیلاتوریا را نشان میدهد. براساس نتایج بهدستآمده بیشترین تراکم در غلظت غذایی 106×5/4 سلول در میلیلیتر در روز 5 تا 7 مشاهده شد درحالیکه از روز 1 تا 3 اختلاف معنیداری بین غلظتهای مختلف جلبک مشاهده نشد (p>0.05). در روزهای 1 تا 5 تیمارها حالت افزایشی داشت و از روز 5، 6، 7 و 8 روند ثابتی را طی کرد و درنهایت از روز چهارم به بعد تعداد روتیفرها در 3 تیمار فوق با هم اختلاف معنیداری داشتند (p<0/05) بهطوریکه روند صعودی تراکم در غلظتهای مختلف مشاهده شد و در روز 5 تا 7 به بیشترین میزان خود رسید.
شکل 4- نمودار نتایج تعداد روتیفرهای تغذیهشده با غلظتهای مختلف جلبک رشتهای اسیلاتوریا (حروف متفاوت نشاندهندۀ معنیداری در سطح 05/0p< است) اعداد 1، 2 و 3 بهترتیب برای تیمارهای 106×5/1 ، 106×3 و 106×5/4 سلول در میلیلیتر از جلبک رشتهای اسیلاتوریا هستند.
نرخ رشد ویژۀ روتیفرهای تغذیهشده باغلظتهای مختلف جلبک رشتهای اسیلاتوریا در شکل 5 نشان داده شده است. با توجه به نتایج اختلاف معنیداری در نرخ رشد ویژۀ روتیفرهای تغذیهشده با غلظتهای متوسط (106×3 سلول در میلیلیتر) و بالا(106×5/4 سلول در میلیلیتر) مشاهده نشد (05/0p>) درحالیکه نرخ رشد ویژۀ روتیفرهای تغذیهشده دو تیمار فوق بهطور معنیداری بیشتر از نرخ رشد روتیفرهای تغذیهشده با غلظت غذایی 106×5/1 سلول در میلیلیتر بود (05/0p<).
مادههای تخمدار و میزان کل تخمها: تعداد کل مادههای تخمدار تغذیهشده با غلظتهای مختلف جلبک رشتهای اسیلاتوریا در شکل 6 نشان داده شده است. براساس نتایج حداکثر مادههای تخمدار در تیمار 106×5/4 سلول در میلیلیتر مشاهده شد. تفاوت معنیداری در تعداد کل مادههای تخمدار در روزهای 3، 4، 5 و6 بین هر سه تیمار جلبکی مشاهده شد(05/0p<) اگرچه در روزهای 1 و 2 اختلاف معنیداری بین هیچ یک از تیمارها مشاهده نشد. براساس شکل 6 یک روند افزایشی تعداد کل مادههای تخمدار از روز سوم تا روز پنجم مشاهده شد که سپس تا روز 7 روند ثابت و بعد از آن روند کاهشی را نشان میدهد.
شکل 5- نمودار نتایج نرخ رشد ویژه(r) روتیفرهای تغذیهشده با غلظتهای مختلف جلبک رشته ای اسیلاتوریا (حروف متفاوت نشاندهندۀ معنیداری در سطح 05/0p< است) اعداد 1، 2 و 3 بهترتیب برای تیمارهای 106×5/1 ، 106×3 و 106×5/4 سلول در میلیلیتر از جلبک رشتهای اسیلاتوریا هستند.
تعداد کل تخمهای چسپیده یا جداشده از بدن که در محیط کشت در واحد میلیلیتر در شکل 7 نشان داده شده است. بیشترین تعداد تخم در تیمار با غلظت بالای (106×5/4 سلول در میلیلیتر) جلبک اسیلاتوریا حاصل شد. اختلاف معنیداری در تعداد کل تخمهای موجود در واحد حجم در تیمار با غلظت متوسط و بالای جلبک اسیلاتوریا در روزهای 1، 2، 6 و7 مشاهده نشد(05/0p>)؛ اگرچه نتایج بهدستآمده از تیمار با غلظت بالا و پایین جلبکی بهطور معنیداری با هم تفاوت داشتند (05/0p<).
نرخ تخم: نرخ تخم روتیفرهای تغذیهشده با جلبک اسیلاتوریا با سه تیمار مختلف در شکل 8 آمده است. بیشترین نرخ تخم (46/0) در روز سوم در تیمار متوسط با تراکم 106×3 سلول در میلیلیتر مشاهده شد(05/0p<). اختلاف معنیداری از روز 4 تا 9 بین تیمارهای مختلف مشاهده نشد (05/0p>) بهطوری که از روز 4 به بعد یک روند کاهشی و از روز دهم روند صعودی مشاهده شد.
شکل 6- نمودار نتایج تعداد کل مادههای تخمدار در غلظتهای مختلف جلبک رشتهای اسیلاتوریا (حروف متفاوت نشاندهندۀ معنیداری در سطح 05/0p< است) اعداد 1، 2 و 3 بهترتیب برای تیمارهای 106×5/1 ، 106×3 و 106×5/4 سلول در میلیلیتر از جلبک رشتهای اسیلاتوریا هستند.
شکل 7- نمودار تعداد کل تخمهای چسپیده یا جداشده از بدن در روتیفرهای تغذیهشده با جلبک رشتهای اسیلاتوریا (حروف متفاوت نشاندهندۀ معنیداری در سطح 05/0 p<است) اعداد 1، 2 و 3 بهترتیب برای تیمارهای 106×5/1 ، 106×3 و 106×5/4 سلول در میلیلیتر از جلبک رشتهای اسیلاتوریا هستند.
شکل 8- نرخ تخم در روتیفرهای تغذیهشده با جلبک رشتهای اسیلاتوریا (حروف متفاوت نشاندهندۀ معنیداری در سطح 05/0p< است) اعداد 1، 2 و 3 بهترتیب برای تیمارهای 106×5/1 ، 106×3 و 106×5/4 سلول در میلیلیتر از جلبک رشتهای اسیلاتوریا هستند.
بحث و نتیجهگیری.
در مطالعات تغذیهای غذاهای زنده، از گونههای مختلف جلبکی و غلظتهای متفاوت آنها استفاده میشود. سوچار و چیگبو (17) روتیفر Chlorelladicentra را با 6 گونه جلبکی Nannochloropsis oculata ، Tetraselmischuii، Chaetocerosgracilis، Rhodomonassalina، IsochrysisgalbanaوProrocentrummicansو هرکدام با 6 تراکم 25000، 50000، 100000، 250000، 500000 و 1000000 سلول در میلیلیتر کشت دادند و نتیجه گرفتند که نوع جلبک بر میزان تولید روتیفر مؤثر است و حداکثر تراکم در روتیفرهای تغذیهشده با کتوسروس و نانوکلروپسیس حاصل شد. در مطالعۀ حاضر از 3 غلظت مختلف جلبک رشتهای اسیلاتوریا بر روی رشد روتیفر آب شور استفاده شده است که بیشترین تراکم روتیفر در غلظت غذای بالا (106×5/4 سلول در میلیلیتر) جلبک رشتهای اسیلاتوریا به دست آمد. نتایج مشابه پژوهش حاضر توسط سایر پژوهشگران بر روی گونههای خانواده براکیونیده[xv] بهعنوان مثال آنوراوپسیس[xvi] ، کراتلا[xvii]، نوتوکلا[xviii]و براکیونوس[xix] به دست آمده است(18). احمدی فرد[xx] و همکاران عنوان کردند که غذای ناکافی میزان رشد و همآوری روتیفر آب شیرین B.calyciflorusرا کاهش میدهد (19). همچنین سارما[xxi]و همکاران بیان کردند که در روتیفرها و سختپوستان پلانکتونی رابطۀ مثبتی بین همآوری و میزان غذا وجود دارد (20). دومینت[xxii] و همکاران نیز بیان کردند که بین افزایش جمعیت روتیفرها و میزان یا فراوانی غذا یک رابطۀ خطی وجود دارد که در مطالعۀ حاضر نیز نتیجۀ فوق حاصل شده است (21). در مطالعۀ حاضر حداکثر تراکم (453 فرد در میلیلیتر) در روتیفرهای تغذیهشده با غلظت بالای جلبک اسیلاتوریا به دست آمد. همچنین نتایج نشان داد که رابطۀ مثبتی بین افزایش غذا وتراکم روتیفر وجود دارد؛ ولی غلظتهای بالاتر اثر بازدارندگی بر میزان رشد روتیفرها دارد که با نتایج سارما و همکاران(4) که بر روی روتیفر آب شیرین B.calyciflorusمطالعه شده بود مطابقت دارد. سارما و همکاران(4) بیان کردند که علت اثر بازدارندگی غلظتهای بالای جلبک میتواند بهدلیل گرفتن مژههای تغذیهای روتیفرها باشد. سارما و رائو[xxiii] از دو غلظت 106×1 و 106×4 سلول در میلیلیتر جلبک سبز کلرلا جهت بررسی رشد روتیفر B.patulusاستفاده کردند و حداکثر تراکم 325- 110 فرد در میلیلیتر را گزارش نمودند که در مقایسه با غلظت جلبک مورداستفاده در پژوهش حاضر، نتایج مشابه است (20). بررسی نرخ رشد ویژه از فاکتورهای مهم در بررسی شرایط کشت روتیفرها است. در مطالعۀ حاضر حداکثر نرخ رشد ویژه در روتیفرهای تغذیهشده با غلظت 106×5/4 از جلبک اسیلاتوریا به دست آمد. اگرچه این میزان با نتیجۀ بهدستآمده از تیمار جلبکی 106×3 سلول در میلیلیتر تفاوت معنیداری نشان نداد و کمترین نرخ رشد ویژه در غلظت 106×5/1 سلول در میلیلیتر از جلبک اسیلاتوریا حاصل شد. نرخ رشد ویژۀ روتیفرها در مطالعۀ حاضر بین 45/0 (در تیمار 106×5/1 سلول در میلیلیتر) تا 61/0 (در تیمار 106×5/4 سلول در میلیلیتر) متغیر بود که این میزان در دامنۀ نرخ رشد ویژۀ مشاهدهشده برای بیشتر زئوپلانکتونها است(23 و 22). سارما و همکاران نشان دادند که نرخ ویژۀ روتیفرهای براکیونوس در دامنۀ 2-1/0 قرار دارد اما بیشتر گونهها میزان رشد کمتر از 5/0 در روز را نشان میدهند که با نتیجۀ مطالعه حاضر مطابقت دارد(22). حداکثر نرخ رشد روتیفرها در تغذیه با جلبکهای Cyclotellacryptica، Nitzschiaclosterium، Pavlovalutheri ، Eutreptiellasp، Chlamydomonasspبهترتیب برابر با 51/0 ، 55/0 ،69/0، 74/0 ، 92/0 و 96/0 به دست آمده است (24). ستروپ[xxiv]و مک اوی[xxv] با مطالعه و بررسی نرخ رشد بر روی روتیفر آب شور B. plicatilisو B.rotundiformes بهترتیب میزان نرخ رشد ویژه 15/1-23/0 و 37/1-54/0 را با تغذیه از مخمر تر، مخمر خشک، جلبک خشک، جلبک زنده و جلبک فریز شده در روز ثبت کردند (25).
نرخ تخم به کیفیت و کمیت غذا بستگی دارد و پارامترهای غیرزندهای همچون سطوح اکسیژن، دمای محیط، شوری، پیاچ[xxvi] و سطوح آمونیاک نیز میتواند مؤثر باشد. هریک از پارامترها خارج از شرایط ایدهال میتواند نقش مهمی در کاهش نرخ تخم داشته باشد. سنل[xxvii] و همکاران نرخ تخم کمتر از13/0 را برای روتیفر آب شور B.plicatilisبهعنوان عاملی مطرح کردهاند که احتمالاً کشتها در آینده میتواند در معرض خطر باشد و نیاز به مراقبت زیادی است. (26).
براساس مطالعۀ حاضر مشخص شد که اگرچه جلبک اسیلاتوریا بهصورت رشتهای است، قابلیت استفاده در غلظتهای مختلف در پرورش روتیفر آب شور را دارد و همچنین با استفاده از غلظتهای بالاتر جلبک میتوان روتیفرهایی با تراکم بالا تولید کرد.
تشکر و قدردانی
بدین وسیله نویسندگان از معاونت پژوهشی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه ارومیه که موجبات انجام این پژوهش را فراهم کردند کمال سپاسگزاری را دارند.
[1]- Mullet
[2]- yellow tail
[3]- Asian sea bass
[4]- Penaidae
[5]- Brachionus
[6]- Crona
[7]- Mastac
[8]- Docosahegzonic acid
[9]- Ecosapentanoic acid
[10]- Walne
[11]- Log phase
[12]- Neobar
[13]- Specific growth rate
[14]- ANOVA
[xv]- Brachionidae
[xvi]- Anoraeopsis
[xvii]- Keratella
[xviii]- Nothocla
[xix]- Brachionus
[xx]- Ahmadifard
[xxi]- Sarma
[xxii]- Dumont
[xxiii]- Rao
[xxiv]- Støttrup
[xxv]- Mcevoy
[xxvi]- pH
[xxvii]- Snell