نوع مقاله : پژوهشی- فارسی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آب، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
2 دانشیار مهندسی آب، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
3 استادیار مهندسی بهداشت محیط، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: Contamination caused by pesticides is considered as one of the environmental problems. Bioremediation is exploiting the ability of microorganisms to remove pollutants. Trichoderma species are free-living fungi that exist naturally in the environment. These fungi have the ability to uptake some contaminants biologically. The aim of this study is to evaluate the effect of Confidor, as an environmental contaminant, on the growth ability of Trichoderma sp. as a contaminant absorber.
Materials and methods: Five species of Trichoderma fungi were cultured in PDA media. Then the fungi were adapted with 3 different concentrations of Confidor gradually (5, 10 and 20 mg/l). The diameter of the fungal colonies growing in different concentrations of the toxin, were measured after 24 hr and were compared with the control samples (medium without toxin).
Results: Results showed that in all species of fungi the colony diameters increased significantly with increasing toxin concentrations. The largest colony diameter was related to T.tomentosum, T.asperellum and T.harzianum (88.88, 87.5 and 86.95%, respectively) at the concentration of 20 mg of toxic. Also, in all studied fungal species, in the medium containing 20 (mg/ l) of toxic, the aerial hyphae expanded much thicker and faster than other concentrations.
Discussion and conclusion: The results indicate a significant increase in the growth ability of Trichoderma strains with increasing Confidor concentration. Therefore it could be concluded that Trichoderma fungi have a high potentiality for biodegradation of Confidor.
کلیدواژهها [English]
مقدمه.
توسعه کشاورزی و تنوع آفات گیاهی سبب افزایش روزافزون استفاده از سموم آفتکش شده است. این سموم در غلظتهای قابل توجه از طریق پسابهای صنعتی و زهکشهای کشاورزی وارد محیط زیست میشوند. آلودگی منابع آب و خاک از تبعات اجتنابناپذیر ورود این آلایندهها به محیط است (1).
ایمیداکلروپید[1] با فرمول مولکولی
. 1-(6-chloro-3-pyridylmethyl)-N-nitro-imidazolidin-2-ylideneamine.
و نام تجاری کنفیدور[2] به خانواده نئونیکوتینوئیدها[3] متعلق است. نئونیکوتینوئیدهاگروه جدیدی از آفتکشها هستند که از نیکوتین مشتق شدهاند و به علت خواص فیزیکی- شیمیایی خاص خود کاربردهای فراوانی در بخش کشاورزی دارند (2 و 3). این سم در سال 1991 وارد بازار شده و از آن زمان تاکنون در 120 کشور دنیا و برای محافظت از 140 نوع محصول کشاورزی از آفات استفاده شده است (4). بر اساس گزارش آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده[4]، ایمیداکلروپید پتانسیل زیادی برای ورود به بدنه آبهای زیرزمینی دارد (5). همچنین، این ماده با توجه به انحلالپذیری و سیالیت بالا، قادر به آلوده کردن آبهای سطحی نیز میباشد (6).
پژوهشگران زیادی به بررسی تحرک این سم در خاک پرداختهاند. ولنر و کلوتز[5] نشان دادند تحرک ایمیداکلروپید در خاک از 11 نوع سم مورد مطالعه دیگر بیشتر است (7). همچنین، پژوهشی در یک مزرعه مجهز به سیستم آبیاری قطرهای نشان داد سم کنفیدور میتواند در مدت 7 روز به اندازه 105 سانتیمتر در خاک نفوذ کند در نتیجه در مزارعی که به شکل روزانه آبیاری میشوند امکان تحرک این سم و ورود آن به بدنه آبهای سطحی و زیرزمینی بسیار بالاست (8).
زیستپالایی از جمله روشهایی است که در سالهای اخیر برای حذف آلایندهها مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از انواع میکروارگانیسمها از جمله جلبکها، قارچها و باکتریها در این زمینه اهمیت بسیاری دارد (9). علت استقبال روزافزون از این روش برای کاهش و یا حذف آلایندهها، هزینههای کم، سازگار بودن با محیطزیست و بازدهی زیاد آن است. در روشهای زیستپالایی انتخاب زیست توده به علت فراوانی در محیط و کم بودن هزینهها اهمیت زیادی دارد (10). تاکنون در مطالعات زیست پالایی به استفاده از قارچها کمتر از باکتریها توجه شده است هرچند که سازوکار حذف و کاهش آلودگی در هر دو میکرواورگانیسم کمابیش مشابه است (11).
گونههای مختلف قارچ تریکودرما[6] کمابیش در همه خاکها و زیستگاهها حضور دارند و از متداولترین قارچهای قابل کشت و تکثیر هستند (12). این قارچ به علت توانایی تولید آنتیبیوتیک، بهعنوان کنترل کننده زیستی بسیاری از بیماریها و آفات گیاهی شناخته شدهاست (13). همچنین، این قارچ قابلیت جذب زیستی برخی آلایندهها را دارد (12). اگر آلایندههای موجود در طبیعت حاوی ترکیبات مورد نیاز میکروارگانیسمها باشند این مواد به مصرف میکروارگانیسمها رسیده و به تدریج از بدنه محیط زیست حذف خواهند شد. هاگزایی تریکودرما بهشدت تحت تأثیر کربن و نیتروژن است (14). مطالعات نشان میدهد که میکروارگانیسمهایی همچون باکتریها و قارچها میتوانند آلایندههای آلی را به عنوان منبع کربن و انرژی تجزیه کرده و آنها را به مواد مفید و مورد نیاز سایر میکروارگانیسم تبدیل کنند (15 و 16). پژوهشهای متعددی به بررسی امکان رشد و نمو در نتیجه قابلیت زیست پالایش میکروارگانیسمها در حضور آلایندهها پرداختهاند. برای نمونه در پژوهشی در برزیل پتانسیل حذف سم د.د.ت. در حضور 7 نوع قارچ مختلف بررسی شد. نتایج نشان داد قارچ تریکودرما قادر است در محیطی با غلظت حداکثر 15 میلیگرم از سم یاد شده رشد و نمو کند و پس از 14 روز، درصد حذف این سم به 58 درصد رسید (11). در مطالعهای دیگر به سازگار کردن 4 جدایه قارچی تریکودرما درحضور نفت خام اقدام شد. نتایج نشان داد قطر پرگنه قارچهای یاد شده پس از گذشت 24 ساعت به طور میانگین به میزان 5 سانتیمتر رشد داشته است (17). در استرالیا به تجزیه میکروبی آفتکشهای ارگانوفسفره اتیون، توسط گونههای سودوموناس[7] و آزوسپریلوم[8] پرداخته شد. نتایج، تجزیه سریع اتیون در حضور توده زیستی یاد شده را نشان داد (18). نتایج پژوهش دیگری با عنوان تجزیه زیستی آفتکش ارگانوفسفره دیازینون توسط گونههای سراتیا[9] و سودوموناس، همبستگی شدید بین فعالیت و رشد میکروبی و فرآیندهای شیمیایی طی تجزیه دیازینون را نشان داد (19). در پژوهش دیگری تجزیه زیستی کلرپیریفوس توسط گونه سنتینل[10] مطالعه شد و کاهش چشمگیر غلظت این آلاینده توسط توده زیستی یاد شده گزارش شد (20). بریسنو[11] و همکاران در پژوهشی تأثیر 90 درصدی استفاده از گونههای مختلف اکتینون باکتری[12] را در حذف کلرپیریفوس اعلام کردند. راندمان حذف کلرپیریفوس با استفاده از باسلیوس پامیلوس[13]پس از 45 روز به 97 درصد رسید (21).
هدف از پژوهش حاضر، بررسی اثر سم کنفیدور بهعنوان یک آلاینده محیط زیست بر توان رویش قارچ تریکودرما به عنوان یک میکروارگانیسم جاذب آلاینده از محیط است. اگر امکان رشد این قارچ در حضور آفتکش یاد شده تأیید شود میتوان این قارچ را بهعنوان عاملی زیستیی برای حذف سم کنفیدور از محیط زیست معرفی کرد.
مواد و روشها.
تکثیر قارچ در آزمایشگاه: 5 گونه قارچی تریکودرما به نامهای هارزیانوم[14]، اسپرلوم[15]، تومنتوزوم[16]، بوریکوم پکتوم[17] و کونینگی[18] از دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا تهیه شد. نمونههای قارچ مورد مطالعه برای استفاده در محیط آزمایشگاهی، به محیط کشت استریل جامد سیبزمینی- دکستروز[19](مرک[20]، آلمان)انتقالداده شد. محیط کشت طبق توصیه شرکت سازنده، آمادهسازی، سترون و در پلیتهای سترون توزیع شد. محیطهای آماده شده بهمنظور کسب اطمینان از عدم آلودگی به مدت 24 ساعت در آزمایشگاه نگهداری شد. سپس، کشت قارچهای مورد نظر در محیطهای یاد شده، انجام شد. پس از این که قارچها به حد مطلوبی از رشد رسیدند، نمونهها به یخچال منتقل و در دمای 4 درجه سانتیگراد نگهداری شد. این قارچها تا 3 ماه برای انتقال به محیطهای کشت جدید مناسب هستند (22).
سترونسازی سم: با توجه به این نکته که اتوکلاو کردن سم میتواند سبب تغییر ساختار شیمیایی آن شود، در این مرحله با عبور دادن سم از میکرو صافیهای سلولزی به قطر 2/0 میکرون، سترون کردن سم انجام شد.
سازگار کردن گونههای قارچی با سم کنفیدور: در هر پلیت، حدود 20 سیسی محیط کشت سیبزمینی- دکستروزسترون مذاب ریخته و با استفاده از سمپلر، مقادیر محاسبه شده از سم سترون شده به پلیتها افزوده شد و قبل از انجماد محیطهای کشت، با آن مخلوط شد تا محیطهای کشت با غلظتهای 5، 10 و20 میلیگرم بر لیتر سم کنفیدور تهیه شود. پس از گذشت 24 ساعت و اطمینان از عدم آلودگی محیطهای کشت، گونههای قارچی موجود، در پلیتهای حاوی 5 میلیگرم در لیتر سم کنفیدور تلقیح و در دمای 25 درجه سانتیگراد، گرماگذاری شدند. پس از رشد کامل قارچها در پلیت، قارچها به محیط حاوی 10 میلیگرم در لیتر و از آنجا به محیط 20 میلیگرم در لیتر سم کنفیدور انتقال داده شدند. به این ترتیب از وارد شدن شوک آلودگی به جدایههای قارچی ممانعت شد و آنها با غلظتهای مختلف آلودگی سازگار شدند (23).
.بررسی میزان رشد گونههای قارچی مورد مطالعه در غلظتهای مختلف سم کنفیدور: با کمک قالبهای استریل، مقادیر مساوی (3 میلیمتر) از جدایههای سازگار شده هر یک از گونههای قارچی مورد مطالعه، از قسمت اطراف پرگنه که دارای بیشترین مقدار رشد بود برداشت شد و در محیطهای کشت حاوی غلظتهای مختلف سم کنفیدور (صفر، 5، 10 و 20 میلیگرم بر لیتر) در سه تکرار تلقیح و در دمای 25 درجه سانتیگراد، گرماگذاری شدند. پلیتهای شاهد (حاوی قارچ و فاقد سم کنفیدور) نیز با سه تکرار همزمان و در شرایط مشابه گرماگذاری شدند. در نهایت، میزان رشد قطری جدایههای قارچی در هر یک از پلیتها پس از گذشت 24 ساعت بررسی و با نمونه شاهد مقایسه شد (23).
تجزیه و تحلیل آماری: برای تجزیه و تحلیل آماری دادههای جمعآوری شده از نرمافزار SPSS، نسخه 16 استفاده شد. برای بررسی توزیع و آزمون نرمال بودن دادهها، از آزمون کولموگروف– اسمیرنوف[21] در سطح اطمینان 95 درصد استفاده شد (24).
نتایج.
.نتایج میزان رشد 5 گونه قارچ تریکودرما در محیطهای کشت محتوی سم: نتایج حاصل از میزان رشد و تشکیل کلونی برای 5 گونه مختلف قارچ تریکودرما در شکل 1 ارایه شده اند.
نتایج اندازهگیری میزان رشد پرگنه جدایه قارچی هارزیانوم پس از گذشت 24 ساعت از کشت نشان داد اگرچه قارچ یاد شده در محیط فاقد سم دارای رشد است، اما میزان رشد قطر پرگنه قارچ در محیط حاوی 5 میلیگرم بر لیتر سم در مقایسه با محیط شاهد به مقدار 13/74 درصد افزایش یافته است. این روند افزایش قطر با افزایش غلظت سم در محیط کشت ادامه یافته و میزان رشد پرگنه قارچ در غلظت 20 میلیگرم در لیتر سم، نسبت به محیط کشت شاهد به میزان 95/86 درصد بهبود یافت (شکل 1).
با توجه به نتایج حاصل از میزان رشد گونه قارچی کونینگی در حضور غلظتهای مختلف سم کنفیدور میتوان نتیجه گرفت گونه قارچی یاد شده در غلظت 5 میلیگرم بر لیتر از سم به مقدار 13/74 درصد افزایش رشد داشته است و میانگین رشد قطر پرگنه این قارچ در محیط کشت حاوی 20 میلیگرم در لیتر سم در مقایسه با محیط کشت شاهد، افزایش 54/86 درصدی دارد (شکل 1).
شکل 1- میانگین درصد رشد قطر پرگنه 5 گونه قارچ تریکودرما پس از گذشت 24 ساعت از تلقیح با غلظتهای مختلف سم کنفیدور
همانطور که در شکل 1 مشاهده میشود روند رشد قطر پرگنه گونه قارچی برویکوم پکتوم در تلقیح با غلظتهای مختلف سم کنفیدور صعودی بوده و این گونه قارچی در محیط کشت حاوی 5 و 20 میلیگرم بر لیتر از سم به ترتیب دارای 72/72 و 36/86 درصد افزایش رشد نسبت به محیط شاهد بود (شکل 1).
در مورد دو جدایه قارچی اسپرلوم و تومنتوزوم در محیط کشت شاهد در زمان اندازهگیری افزایش قطری نسبت به قطر اولیه مشاهده نشد. این دو گونه در محیط کشت حاوی غلظت 20 میلیگرم در لیتر سم بهترتیب بهمیزان5/87 و 88/88 درصد در مقایسه با محیط کشت حاوی 5 میلیگرم بر لیتر سم رشد داشتند (شکل 1).
.مقایسه میزان رشد گونههای قارچی مورد مطالعه در غلظتهای ثابت سم کنفیدور: قطری معادل 3 میلیمتر از هر گونه قارچی در محیطهایی با غلظتهای مختلف سم مورد مطالعه کشت شد و میزان افزایش قطر پرگنه قارچها پس از گذشت 24 ساعت بررسی شد. با توجه به نتایج ارایه شده در شکل 2، دو گونه تومنتوزوم و اسپرلوم در محیط کشت بدون سم (شاهد) پس از گذشت 24 ساعت فاقد هرگونه افزایش قطر بودند و گونههای هارزیانوم و برویکوم پکتوم با قطری معادل 5/9 و 3/5 میلیمتر به ترتیب بیشترین و کمترین مقدار رشد را داشتند.
نتایج حاصل از مقایسه میزان رشد قطر پرگنه 5 گونه قارچی مورد مطالعه در محیطهای کشت حاوی 5 میلیگرم بر لیتر سم نشان داد، در این محیطها همه گونههای قارچی قادر به رشد بوده و جدایه قارچی تومنتوزوم با قطر 6/19 میلیمترو برویکوم پکتوم باقطر 11 میلیمتر به ترتیب بیشترین و کمترین میزان رشد را داشتند (شکل 3).
شکل 2- نمودار میزان رشد قطر پرگنه 5 گونه مختلف قارچ تریکودرما پس از گذشت 24 ساعت در محیط کشت بدون سم (شاهد)
شکل 3- نمودار میزان رشد قطر پرگنه 5 گونه مختلف قارچ تریکودرما پس از گذشت 24 ساعت از تلقیح با غلظت 5 میلیگرم بر لیتر از سم کنفیدور
تلقیح قارچها در محیط کشت حاوی 10 میلیگرم بر لیتر از سم نشان داد، در این شرایط حداکثر مقدار رشد مربوط به 3 جدایه تومنتوزوم، اسپرلوم و هارزیانوم به میزان 23 میلیمتر بوده و حداقل مقدار رشد قطر پرگنه مربوط به گونه برویکوم پکتوم و به میزان 19 میلیمتر بود (شکل 4).
بر اساس نتایج به دست آمده قارچهای مورد مطالعه در محیط کشت محتوی 20 میلیگرم بر لیتر از سم مقدار رشد بیشتری نسبت به سایر محیطها داشتند و در این محیط کشت بیشترین میزان رشد مربوط به قارچ تومنتوزوم و به میزان 27 میلیمتر و کمترین میزان رشد مربوط به گونه قارچی برویکوم پکتوم و به مقدار 22 میلیمتر بود (شکل 5). شایان ذکر است بررسی دادهها با استفاده از آزمون کولموگروف– اسمیرنوف نشان داد که میزان P-value مربوط به همه قارچهای مورد مطالعه بیشتر از 5 درصد بوده و در نتیجه تمامی دادهها نرمال هستند.
شکل 4- نمودار میزان رشد قطر پرگنه 5 گونه مختلف قارچ تریکودرما پس از گذشت 24 ساعت از تلقیح با غلظت 10 میلیگرم بر لیتر از سم کنفیدور
شکل 5- نمودار میزان رشد قطر پرگنه 5 گونه مختلف قارچ تریکودرما پس از گذشت 24 ساعت از تلقیح با غلظت 20 میلیگرم بر لیتر از سم کنفیدور
بحث و نتیجه گیری.
با توجه به افزایش روزافزون آلایندهها در محیط زیست، در پژوهش حاضر به سازشپذیری 5 گونه قارچ تریکودرما به غلظتهای مختلف سم کنفیدور پرداخته شد. نتایج نشان داد که سم یاد شده نه تنها مانع رشد قارچها نشد بلکه همه گونههای قارچی مورد مطالعه به خوبی با آن سازش یافتند و حتی در حضور سم رشد بهتری از خود نشان دادند. بهطوریکه گونههای اسپرلوم و تومنتوزوم که در محیط کشتهای بدون سم پس از گذشت 24 ساعت فاقد افزایش قطر بودند، در حضور سم توانستند رشد کنند و با افزایش مقدار سم موجود در محیط کشت، رشد آنها نیز افزایش یافت (شکل 2). تفاوت میزان رشد قارچها در محیط شاهد در زمان اندازهگیری ناشی از این مسأله است که در شرایط یکسان میزان و سرعت رشد قارچها با یکدیگر متفاوت است و برخی گونههای قارچی نسبت به بقیه دیر رشدتر هستند. نکته قابل توجه اینجاست که حتی گونههای دیر رشد نیز در محیطهای حاوی سم سریعتر شروع به رشد پرگنه و ریسههای هوایی کردند. با توجه به وجود کربن و نیتروژن در ساختار مولکولی سم کنفیدور (25) با افزایش غلظت سم در محیط گویی امکان دسترسی قارچها به این مواد غذایی افزایش یافته که سبب بهبود تغذیه و رشد بهتر آنها شده است. نتایج برخی مطالعات پیشین نیز گویای این است که قارچها و باکتریها قادرند از آلایندههای آلی به عنوان منبع کربن و انرژی استفاده کنند و آنها را به مواد مفید و مورد نیاز خود و یا سایر میکروارگانیسم تبدیل نمایند (15، 16،26 و 27). مطالعات دیگری در دسترس است که نشان میدهد قارچها قادرند از نفت و ترکیبات نفتی به عنوان منبع غذایی استفاده کنند (28).
بررسی میزان رشد 5 گونه مختلف قارچ تریکودرما در حضور غلظتهای مختلف سم کنفیدور انجام شد و بر اساس نتایج در تمامی گونههای قارچی، از مقایسه رشد پرگنه در روز اول با محیط شاهد، افزایش معناداری در میانگین قطر کلونی نسبت به افزایش غلظت سم ( در سطح خطای 05/0) دیده شد. همچنین، در غلظتهای ثابت سم کنفیدور (5، 10 و 20 میلیگرم بر لیتر) مقدار رشد قطر پرگنه قارچ درسه گونه تومنتوزوم، اسپرلوم و هازیانوم نسبت به دوگونه دیگر بیشتر بود. به این ترتیب میتوان نتیجه گرفت 3 گونه یاد شده مقاومت بیشتری نسبت به حضور آلاینده کنفیدور در محیط از خود نشان دادند (شکل 1). نتایج پژوهش حاضر با نتایج حاصل از پژوهش اورتگا[xxii] و همکاران مطابقت دارد. بر اساس نتایج آنان، قارچ تریکودرما قابلیت رشد در حضور غلظتهای 5 تا 15 میلیگرم از سم د.د.ت.را داشته و در نتیجه قادر به حذف زیستی این سم در محیطهای جامد و مایع است (11). دجونوویک[xxiii] و همکاران به سازگار کردن 4 جدایه قارچی تریکودرما درحضور نفت خام اقدام کردند و نتایج پژوهش آنان نشان داد قطر پرگنه قارچهای یاد شده پس از گذشت 24 ساعت به طور میانگین به میزان 5 سانتیمتر رشد داشته است (17). همچنین، محسنزاده[xxiv] و همکاران به حذف زیستتی آلودگیهای نفتی اطراف پالایشگاه کرمانشاه توسط گونههای مختلف قارچ تریکودرما اقدام کردند. بر اساس یافتههای آنان آلودگیهای نفتی نه تنها مانع رشد این نوع قارچ نبوده بلکه سبب افزایش مقاومت و رشد بیشتر کلونیهای قارچی میباشد (28). همچنین، بر اساس مطالعات حمزه[xxv] و همکاران، قارچ تراکودرماویرنز[xxvi] بیشترین رشد پرگنه را در محیطی با غلظت 1 درصد نفت خام پس از گذشت 6 روز نشان داد. این قارچ توانست پس از گذشت 9 روز40 درصد از نفت خام را از محیط حذف کند (29). شایان ذکر است ریسههای هوایی در همه گونههای قارچی مورد مطالعه، در محیطهای کشت حاوی غلظت 20 میلیگرم در لیتر سم نسبت به سایر غلظتهای مورد مطالعه، بسیار سریعتر و ضخیمتر گسترش یافته بود. افزایش قطر و توسعه ریسههای پرگنه گونههای مختلف قارچ تریکودرما در حضور غلظتهای بالای سم در محیط، نشان دهنده پتانسیل بالای زیست پالایش سم کنفیدور توسط گونههای مختلف این قارچ است. دو گونه قارچی تومنتوزوم و اسپرلوم نسبت به سایر گونههای مورد مطالعه، حداکثر توان رشد و در نتیجه حداکثر توان تجزیه سم کنفیدور را دارند و به عنوان کاندیدهای مناسب برای انجام مطالعات آینده برای استفاده از قارچ تریکودرما در فرآیند زیست پالایی معرفی میشوند.
وجود غلظتهای متفاوت سموم کشاورزی در محیط میتواند بر فعالیت میکروارگانیسمهای موجود در آن تأثیرگذار باشد. این تأثیر در مورد سم کنفیدور بر فعالیت قارچ مورد بررسی به شکل تشدید کننده رشد و در نتیجه تشدید کننده حذف زیستی این سم از محیط است. بر اساس نتایج حاصل از پژوهش حاضر، تمامی گونههای قارچی مورد مطالعه توان رشد در حضور سم را داشته و در نتیجه، احتمالاً توان زیست پالایش خاک و آبهای آلوده به سم را دارند. نتایج تحقیقات ارشادفتح[xxvii] و همکاران بر امکان حذف زیستی سم کنفیدور از آبها و پسابهای کشاورزی آلوده به این سم توسط گونههای مختلف قارچ تریکودرما نیز این موضوع را تأیید میکند (30- 32).
بر اساس مطالعات مرجعشناختی نگارندگان، هیچگونه مطالعهای در این باره تاکنون در ایران و جهان انجام نشده است و مطالعه حاضر نخستین بار است که گزارش میشود.
[1]- Imidacloprid
[2]- Confidor
[3]- Neonicotinoids
[4]- U.S.EPA
[5]- Vollner & klotz
[6]- Trichoderma
[7]- Pseudomonas sp.
[8]- Azospirillum
[9]- Serratia sp.
[10]- Sentinel sp.
[11]- Briceño
[12] actinobacteria
[13]- Bacillus pumilus
[14]- T. harzinum ATCC (20487)
[15]- T. asperellum ATCC (204424)
[16]- T. tomentosum ATCC (15834)
[17]- T. brevicompactum ATCC (MYA 4848)
[18]- T. koningii ATCC (56679)
[19]- Potato Dextrose Agar
[20]- Merck
[21]- Kolmogorov-Smirnov
[xxii]- Ortega
[xxiii]- Djonović
[xxiv]- Mohsenzadeh
[xxv]- Hamzah
[xxvi]- Trchodermavirens
[xxvii]- Ershadfath